İçeriğe atla

Особенности Звуков Турецкого Языка

В древнеиндийских верованиях труды, объясняющие, как читать Веды — священные книги, написанные на санскрите 2300 лет назад, — являются первыми примерами фонетики. В настоящее время фонетика определяется как раздел языкознания, который исследует, классифицирует и, как правило, изучает физические аспекты речевых звуков с точки зрения их характеристик, типов, порядка в словах, функций и изменений, которым они подвергаются. Звук же — это физические волны, возникающие в результате сбора ушной раковиной вибраций, создаваемых в воздухе физической энергией, порожденной естественным или неестественным объектом различными способами, передачей их от внешнего уха к внутреннему, а оттуда — к мозгу через сложные процессы, и интерпретацией в мозге.

Основные Понятия Фонетики

Начнем с определения нашего основного понятия — звука. Звуком называется физическая волна, возникающая в результате передачи и интерпретации мозгом через ухо вибраций физической энергии, порожденной любым объектом. Звуки, используемые для речи, называются речевыми звуками. Производство и восприятие этих звуков происходит в три этапа:

  • Артикуляторная фонетика: Отвечает на вопрос, как говорящие производят звуки.
  • Акустическая фонетика: Занимается тем, как звуки распространяются в воздухе.
  • Слуховая фонетика: Дает ответы на вопрос, как слушатели воспринимают звуки.

Речевые звуки производятся с помощью аппарата, называемого речевым трактом. В начале речевого тракта находятся легкие. Воздух, выталкиваемый из легких диафрагмой и мышцами грудной клетки, первым делом попадает в голосовые связки. Вторая остановка воздушного потока — гортань. Грубый звук отправляется через язычок в ротовую или носовую полость. Грубые звуки, отправленные в ротовую полость, образуют ротовые звуки, тогда как отправленные в носовую полость являются носовыми звуками. Звуки /m/ и /n/ являются носовыми, в то время как остальные — ротовые. Воздух, попадающий в ротовую полость, превращается в различные звуки с помощью нижней челюсти, верхней челюсти, языка, зубов и неба. Эти органы служат местом артикуляции или произношением звуков.

Буква и Алфавит

Буква — это письменное соответствие звука. Совокупность букв, представляющих звуки в языке, называется алфавитом. Турецкий алфавит состоит из 29 букв. Кроме того, используются два диакритических знака: знак исправления и апостроф.

  • Знак исправления (â, î, û): Иногда указывает на долготу гласного (например, в слове «âlim» обеспечивает долгое произношение «a»). Иногда указывает на то, что предшествующий согласный должен быть палатальным (например, в слове «kâse» указывает на то, что согласный «k» перед «a» должен быть палатальным, то есть произноситься как «кьясе»).
  • Апостроф (‘): Используется для отделения аффиксов, присоединяемых к именам собственным. С другой стороны, он служит для обозначения букв айн и хамза в словах арабского происхождения (например, «iş’ar», «iz’an»).

Особенности Гласных и Согласных Турецкого Языка

Разделение звуков на гласные и согласные уходит корнями в глубокое прошлое.

Гласные

Звуки, выходящие без препятствий при их образовании, называются гласными. В турецком языке 8 гласных: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. Основными критериями для классификации гласных, связанных с артикуляцией, являются следующие:

  • Заднерядность/Переднерядность: Определяется положением языка в ротовой полости.
    • Заднерядные гласные: a, ı, o, u (Язык оттянут назад)
    • Переднерядные гласные: e, i, ö, ü (Язык продвинут вперед)
  • Лабиализация/Нелабиализация (Огубленность/Неогубленность): Определяется формой губ.
    • Неогубленные гласные: a, e, ı, i (Губы плоские)
    • Огубленные гласные: o, ö, u, ü (Губы округлены)
  • Узкость/Широкость (Подъем языка): Определяется степенью раскрытия рта.
    • Широкие гласные: a, e, o, ö (Рот более открыт)
    • Узкие гласные: ı, i, u, ü (Рот более закрыт)
  • Долгота/Краткость: Определяется длительностью произношения гласных. Долгие гласные образуются, когда длительность произношения в два раза превышает обычную. В словах турецкого происхождения нет исконных долгих гласных. Долгие гласные в турецком языке заимствованы из арабского, персидского, французского, английского и других языков. Например, долгота второго гласного в слове “merak” не видна в его простой форме, но становится очевидной в слове “merakı” благодаря открытому слогу.

Гласный четырехугольник (vowel quadrilateral/vowel trapezia) — это фундаментальная диаграмма, построенная на основе классификации гласных, определяющая их положение в ротовой полости. Эта диаграмма разделена на четыре основные области, охватывающие переднюю, заднюю и среднюю части языка, а также высоту языка.

  • Вертикальное положение гласного четырехугольника показывает степень закрытости гласных, а горизонтальное положение — движение и высоту гласных в ротовой полости.
  • С точки зрения изменения значений формант, вертикальная часть, показывающая степень закрытости гласных, дает F1, а горизонтальная часть, определяющая движение и высоту гласных в ротовой полости, дает F2.
Положение челюсти Форма губ Движение языка
Широкие /a/, /e/, /o/, /ö/ Плоские
Узкие /ı/, /i/, /u/, /ü/ Округлые

Дифтонг (Glayding Vowel)

Дифтонг (Glayding Vowel) — это произнесение двух разных по качеству гласных как одного звука в пределах одного слога. В каждом языке есть гласные с неизменными производственными характеристиками и гласные, фонологические характеристики которых заметно меняются. Эти гласные называются дифтонгами. В турецком языке дифтонгизация наблюдается в следующих случаях:

  • Когда в середине слова перед и после <ğ> находятся разные по качеству гласные (ağıt, söğüt, oğul).
  • В словах иностранного происхождения (reis, sual).
  • Если в конце слога присутствует полугласный /y/ (bey, oy).
  • Когда согласный /v/ превращается в полугласный между двумя разными гласными (tavuk, davul).

Примеры из других мировых языков:

  • Английский: say, fine, sure, fire
  • Немецкий: Ei, Maus, ihr, neu
  • Иврит: plɛɪ̯tə, naɛ̯n, ɔəf̯n̩
  • Норвежский: nei, hai, joik, sau
  • Испанский: ˈpo̯eta, ˈmae̯stɾo
  • Французский: roi, huit

Феномен <ğ> в турецком языке:

  • Когда в середине слова между двумя однокачественными гласными <ğ> теряется при произношении, соседние гласные удлиняются. Например, uğur = /u:r/.
  • В середине слова, между гласным и согласным, <ğ> теряется при произношении, и предшествующий гласный удлиняется. Например, düğme = /dü:me/.
  • <ğ> в конце слова теряется при произношении, и последующий гласный становится долгим. Например, çiğ = /çi:/.
  • В результате потери <ğ> при произношении образуется дифтонг. Например, ağıt = /a:ıt/, eğik = /e.ik/ или /e:jik/, yığıl = /jıoul/.

Согласные

Звуки, образующиеся при наличии препятствия в речевом тракте, называются согласными. В стандартном турецком алфавите число согласных указано как 21, в то время как в разговорном языке их больше. В турецком языке согласные классифицируются по четырем критериям:

  • По месту образования (места выхода):
    • Губно-губные согласные: b, p, m
    • Губно-зубные согласные: f, v
    • Зубные согласные (переднеязычно-зубные): d, t
    • Альвеолярные согласные (переднеязычно-альвеолярные): n, r, s, z
    • Палатальные согласные (переднеязычно-палатальные): c, ç, j, ş, y
    • Дорсально-палатальные согласные: l
    • Велярные согласные (заднеязычные): k, g
    • Глоттальные согласные: h
  • По участию голосовых связок (по звонкости/глухости):
    • Звонкие согласные: Образуются при вибрации голосовых связок воздухом из легких (b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z).
    • Глухие согласные: Образуются без вибрации голосовых связок (ç, f, h, k, p, s, ş, t).
  • По степени непрерывности (по способу образования):
    • Взрывные (смычные) согласные: Согласные с прерывистым воздушным потоком (b, c, ç, d, g, k, p, t).
    • Щелевые (фрикативные) согласные: Согласные с непрерывным воздушным потоком (f, ğ, h, v, y, ş, r, m, n, l, j).
    • Носовые согласные: m, n
    • Дрожащие согласные: r
    • Боковые согласные: l
    • Аффрикаты (суженные): c, ç, f, h, s, ş, v, y, z
  • По образованию во рту или в носу:
    • Ротовые согласные: Образуются, когда воздух из легких направляется в ротовую полость. Все согласные, кроме m, n и (назальный n), являются ротовыми.
    • Носовые согласные: Образуются, когда воздух из легких направляется в носовую полость (m, n, ŋ).

Особенности Звуков и Звуковые Изменения в Турецком Языке

Каждый язык обладает своими уникальными звуковыми особенностями. Особенности турецкого языка определяются характеристиками звуков, их положением в начале, середине и конце слова, а также способами их следования друг за другом и сочетания. В каждом языке существуют правила сочетания звуков, образующих слова. Учитывая эти правила, можно определить, принадлежит ли слово данному языку.

Согласные, Отсутствующие в Турецком Языке, и Исключения:

  • В словах турецкого происхождения звук j отсутствует. Исключение составляют звукоподражательные слова. Этот звук обычно встречается в словах персидского (Jale, müjgân) и французского (kolej, jandarma) происхождения.
  • В турецком языке, как правило, согласные c, f, ğ, h, j, l, m, n, ŋ, p, r, ş, v, z не встречаются в начале слова. Одним из исключений является слово “şimdi”, развившееся из формы “uş imdi”. Вопросительные слова “ne”, “nere” и звукоподражания “pat”, “şakır şakır” также являются исключениями из этого правила. Аналогично, начальные согласные в глаголе “varmak” и слове “pek” являются вторичными развитиями звука /b/ и не являются исконными. Однако слова “şahıs”, “zafer”, “vasıta” заимствованы из арабского; “peder”, “şah” — из персидского, а “pide”, “liman”, “fıçı” — из греческого.
  • В турецких словах согласные c, f, ğ, h, v не встречаются, а только как вторичные звуки. Например, слово “yufka” развилось из древнетюркской формы “yupka”; слово “acı” — из формы “açıg”, а слово “evet” — из формы “emet”. Согласные, присутствующие здесь как исключения, являются вторичными.
  • В конце слова не встречаются согласные b, c, d, g, ğ. Как видно в словах “kitap”, “senet”, “abat” и “renk”, слова, заимствованные из арабского и персидского, также в целом подчинились этой системе турецкого языка. Некоторые слова турецкого происхождения, такие как “ad” (имя), “öd” (желчь), “yad” (чужой), “od” (огонь), составляют исключение из этого правила.

Гармония Гласных и Согласных

В словах турецкого происхождения существует три типа гармонии: между гласными, между согласными и между гласными и согласными.

Гармония Между Гласных:

  • Гармония по ряду (Большой сингармонизм): Если гласный в корне слова является заднерядным, то и последующие гласные будут заднерядными; если переднерядным, то и последующие гласные будут переднерядными. Например, в слове “anlamlarında” гласный “a” в корне является заднерядным, поэтому все последующие гласные также заднерядные. Как видно на примере “saatlerce”, если к иностранным словам, не подчиняющимся гармонии по ряду, добавляются турецкие аффиксы, то гармония по ряду действует согласно первому аффиксу. Иностранные слова, такие как “çeyrek”, “hasta”, также подчинились гармонии по ряду турецкого языка.
  • Гармония по огубленности (Малый сингармонизм): Согласно гармонии по огубленности в стандартном турецком языке, после неогубленных гласных могут следовать неогубленные гласные, а после огубленных — узкие огубленные и широкие неогубленные гласные. В турецких словах, таких как “kabuk”, “yağmur” и “tavuk”, нарушение гармонии по огубленности вызвано огубляющим воздействием звуков b, v и m. Как видно на примере слова “dürbün”, первоначально “dürbîn”, иностранные слова со временем также подчиняются гармонии по огубленности турецкого языка.

Гармония Согласных (Ассимиляция):

В турецких словах существует гармония согласных. Если к слову, оканчивающемуся на глухой согласный, присоединяется аффикс, начинающийся на звонкий гласный, то согласный аффикса оглушается. Например, в слове “ayakta” звук “k” оглушил звук “d” аффикса. Как видно на примере “müphem” (mübhem), это звуковое явление может наблюдаться и в основах иностранных слов.

Другие Звуковые Особенности

  • В турецких словах гласные o, ö не встречаются, кроме первого слога. Слова “horoz”, “radyo” являются иностранными.
  • За исключением нескольких слов, в турецких словах нет исконных долгих гласных. В стандартном турецком языке, за исключением нескольких слов, таких как “yad” (чужой), “yarın”, все слова с исконными долгими гласными являются иностранного происхождения.
  • В турецком языке, за некоторыми исключениями, два гласных не стоят рядом. Поэтому, когда к слову, оканчивающемуся на гласный, присоединяется аффикс, начинающийся на гласный, между ними появляется вставной звук y, чтобы предотвратить столкновение гласных. В некоторых словах арабского происхождения, таких как “şiir”, “vaat”, “fail”, две гласные стоят рядом из-за исчезновения буквы айн в середине слова. В некоторых арабских словах, таких как “fayda”, “tayfa”, вставной звук “y” появился между двумя гласными из-за выпадения хамзы. Гласные турецкого языка являются простыми, двойных или тройных гласных нет.
  • В турецком языке два или даже три согласных могут стоять рядом. Как видно в словах “Berk”, “alt”, “art”, “ast”, определенные пары согласных могут находиться в конце слога и слова. Как видно в слове “Türkçe”, три согласных также могут находиться рядом, при условии, что они находятся в разных слогах. В корне слова или в конце слога не встречаются три согласных. Примеры “Hertz”, “karst” являются словами иностранного происхождения.
  • Слова, содержащие два согласных в начале слова, являются иностранного происхождения. Хотя это не указывается на письме, между этими двумя начальными согласными в иностранных словах появляются гласные “ı” или “i”. Примерами этого являются звуки “i” в “Prensip” и “ı” в “gram”.
  • В турецких словах в конце многосложных слов не встречается звук p. Суффикс деепричастия “p”, встречающийся в примерах “atıp”, “bildirip”, является исключением из этого правила. Слова “kulüp”, “ayıp” являются иностранного происхождения.
  • В конце слова или слога могут находиться только определенные пары согласных, такие как l k, l ç, n ç, r p, s t, n k. В турецком языке в корне слова не встречается двойных согласных. Примеры “Eşşek!, ökküz!” характерны для разговорной речи. В некоторых словах иностранного происхождения, таких как “minnet”, “seyyar”, двойные согласные сохраняются.
  • Вспомогательные звуки появляются из-за структурных особенностей турецкого языка, чтобы избежать пар согласных, которые не могут находиться в конце слова, и предотвратить двойные гласные. Как видно на примере “Arkadaşımız”, поскольку слово заканчивается на согласный, перед аффиксом, начинающимся на согласный, вставляется связующий гласный “-ı-“. В примере “Haklıyım”, поскольку слово заканчивается на гласный, аффикс начинается на гласный, поэтому между ними появляется связующий согласный “y”.

Структура Слога в Турецком Языке

В турецком языке существует шесть типов слогов, и в одном слоге может быть максимум четыре звука. Все слова турецкого происхождения соответствуют одному из этих шести типов слогов. Структуры гласный+согласный и согласный+гласный+согласный являются наиболее распространенными типами слогов в турецком языке. Общее правило порядка слогов таково: каждый гласный включает в себя предшествующий согласный и последующий одиночный или регулярный двойной согласный. Другие типы слогов не могут накладываться друг на друга в корне и основе слова без изменения структуры слога. Образование слогов типа VCC и CVCC, в которых в конце слога находятся два согласных, ограничено парами согласных, которые могут находиться в конце слога и слова в турецком языке. Слова, заимствованные из других языков, могут относиться к этим типам слогов.

Часть слов, заимствованных в турецкий язык из иностранных языков и не соответствующих слоговой и звуковой системе турецкого языка, получила широкое распространение и туркизировалась в произношении и написании. Например, слово “ilm” превращается в “ilim”, туркизируясь как в произношении, так и в написании. Слово “film” же туркизируется только в произношении, становясь “filim”. Поскольку в турецком языке слоги и слова не могут оканчиваться на -lm, они изменяют свою слоговую структуру путем добавления гласного.

Звуковые Явления и Супрасегментные Единицы

Язык — это живой организм, который постоянно меняется. Неменяющиеся языки — мертвые языки. Существует множество лингвистических условий, формирующих процесс изменения языков. В целом, звуковые изменения, происходящие в словах и аффиксах, называются звуковыми явлениями.

Причины Звуковых Явлений:

Множество различных факторов влияют на изменение звуков в языке:

  • Особенности и функции звуков: Причины некоторых изменений исторические. Например, глагол “et-” при присоединении аффикса, начинающегося на гласный, когда согласный “t” оказывается между двумя гласными, превращается в звонкий согласный “d”, как видно в словах “e-d-er”, “e-d-iyor”, “e-d-ecek”.
  • Закон наименьшего усилия: Закон наименьшего усилия, являющийся общей чертой всех языков, также является одной из причин звуковых явлений. Слова имеют тенденцию произноситься с минимальными затратами энергии, поэтому со временем они изнашиваются.
  • Палатализация (Умягчение): Под влиянием ассимиляции или согласных ç, c, ş, y, j некоторые гласные в словах умягчились, как видно на примере “yanı > yeni”.
  • Веляризация (Отвердение): Аналогично, веляризация произошла в таких примерах, как “teŋri > Tanrı”, “idi-siz > ıssız”.
  • Сужение гласных: В некоторых словах сужение гласных происходит под сужающим воздействием согласного “y”. Как видно на примере Başla-yor > başlıyor, согласный “y” сузил предшествующий гласный.
  • Огубляющее воздействие: Губно-губные согласные, такие как b, m, f, v и p, оказывают огубляющее воздействие. Как видно в развитии Divar > duvar, он огубил соседний гласный.
  • Выпадение безударного среднего слога: Еще одно изменение в турецком языке — выпадение безударного среднего слога. В турецком языке ударение, как правило, падает на конец слова. Поэтому, как видно на примерах “alın”, “alnı”, безударный средний узкий слог может выпадать.
  • Изменение гласных: Самый слабый и безударный гласный “ı” в турецком языке в некоторых словах превратился в гласный “i”. В древнетюркском языке слова “bıt”, “kanı”, “ınan-” превратились в слова “bit”, “hani”, “inan”.
  • Компенсаторное удлинение: Некоторые согласные выпадают, при этом они могут удлинять соседний гласный, чтобы компенсировать потерю энергии в слове: N’aber?
  • Влияние других языков: Звуковые явления могут происходить также под влиянием других языков. Несмотря на то, что в турецком языке ударение падает на конец слова, в слове “bonus” ударение падает на первый слог. Это иностранное слово, войдя в язык, принесло с собой и иностранную систему ударения.
  • Выпадение гласных: Может происходить тремя способами: в начале слова (ısıcak > sıcak), в середине слова (yalınız > yalnız) и в конце слова (güveyi > güvey).
  • Сужение гласных: Происходит под воздействием сужающих согласных или в результате ассимиляции. Примеры исторически сложившихся сужений: “gövercin > güvercin”, “yörü- > yürü-“.
  • Появление гласных: Особенно в заимствованных словах, чтобы разделить соседние согласные в одном слоге, появляется вспомогательный гласный “i”, как видно на примере “resm > resim”.
  • Расширение гласных: Редкое звуковое явление — переход узкого гласного в широкий. Например, слово, которое в исторический период имело форму “ıgaç”, в настоящее время превратилось в форму “ağaç”.
  • Огубление гласных: В соответствии с гармонией по огубленности (bolmış > olmuş), а иногда и под влиянием губно-губных согласных (hamir > hamur) происходит явление огубления гласных.
  • Неогубление гласных: Гласные некоторых слов, таких как “Bit-“, “için”, “kapı” и “tepe”, в историческом процессе стали неогубленными.
  • Слияние гласных (слияние): В развитии “ne ara > nere”, “ne asıl > nasıl” один из гласных выпадает при слиянии двух слов.
  • Ассимиляция гласных: Явление, при котором гласный одного слога уподобляет себе гласные других слогов, называется ассимиляцией гласных. В развитии “Zeytûn > zeytin” плоский гласный “e” первого слога уподобил себе огубленный гласный “û” второго слога.
  • Укорочение гласных: В турецком языке, как правило, нет долгих гласных. Поэтому долгие гласные в иностранных словах укорачиваются. Долгие гласные в словах “Hayat”, “hesap” проявляются, когда к слову присоединяется аффикс, начинающийся на гласный.

Звуковые Явления, Связанные с Согласными:

  • Выпадение согласных: Такие явления, как выпадение “g” в начале слога и аффикса в западном турецком языке, а также выпадение согласных “r” и “l” в историческом процессе, образуют выпадения согласных. В примере “Ölig > ölü” конечный согласный “-g” выпал, соответствуя характеру западного турецкого языка.
  • Появление согласных: Появление согласного, которого изначально не было в слове, по разным причинам называется появлением согласного. В примере “Mâ’i > mavi” вместо буквы хамза, которой нет в турецком языке, появился согласный “v”. Можно привести примеры “scala > iskele”, “ücra ~ hücra”.
  • Метатеза (перестановка): Явление перестановки двух согласных внутри слова называется метатезой. Слова “Ekşi”, “bulgur” и “yalnız” могут превращаться в “eşki”, “burgul” и “yanlız” в речи или диалектах. Также примером является “perhiz ~ pehriz”.
  • Озвончение согласных (смягчение): По разным причинам явление превращения глухих согласных в звонкие называется озвончением. Слова “Kör-” и “tiş” превратились в “gör-” и “diş”, соответствуя характеру западного турецкого языка.
  • Оглушение согласных (огрубление): Аналогично, явление превращения звонких согласных в глухие также называется оглушением. Начальный звонкий согласный b- в некоторых словах, таких как “Barmak”, “busug”, “bastırma”, в западном турецком языке оглушился и стал p-.
  • Ассимиляция согласных (гармония): Явление, при котором согласный в одном слове уподобляет себе другие согласные, называется ассимиляцией согласных. В примере “Ярыш – ярышта” согласный “ш” оглушил согласный аффикса, уподобляя его себе. Также можно привести примеры “онлар ~ оннар”, “сомье > сомя”, “ешя ~ ешша”, “тузсуз ~ туссуз”.
  • Дисгармония согласных: Явление, при котором часть избегает характеристик соседней части и отличается, называется дисгармонией согласных. Например, “аттар > актар”.
  • Удвоение согласных: Явление, при котором согласный в корне слова повторяется, как видно в развитии “ана > анне”, называется удвоением согласных.
  • Одиночное согласное: Явление, при котором один из двойных согласных в иностранных словах выпадает, как в развитии “едебийят > едебият”, называется одиночным согласным.
  • Континуализация (продолжение): В некоторых словах, таких как “Опке”, “такы”, смычные согласные превращаются в сонорные или щелевые непрерывные согласные. Они принимают формы “Офке”, “даха”.
  • Дисгармония: Видно на примере “финджан ~ филджан”.
  • Выпадение слога: Видно на примере “пекийи~ пеки”.
  • Слияние: Видно на примере “гюллю аш > гюллач”.
  • Столкновение гласных: Видно на примере “калды иди > калдыйда”.
  • Перенос звука: Видно на примере “перхиз ~ пехриз”.

Супрасегментные Единицы Звука и Их Функции

Язык — это живой организм, который постоянно меняется. Неменяющиеся языки — мертвые языки. Существует множество лингвистических условий, формирующих процесс изменения языков. В целом, звуковые изменения, происходящие в словах и аффиксах, называются звуковыми явлениями.

С точки зрения звука, язык состоит из гласных, согласных и слогов. Однако не стоит забывать и о таких элементах, как ударение, пауза, интонация, которые можно считать своеобразной «музыкой», наложенной на эти сегменты. Некоторые слоги в словах, а также некоторые слова в словосочетаниях мы произносим с большей силой, выделяя их ударением.

  • Ударение: Место ударения может меняться в зависимости от значения. Например, в повелительном глаголе «bölme!» ударение падает на первый слог. Однако в слове «bölme», обозначающем математическую операцию, ударение падает на последний слог.
  • Пауза: Аналогично, между предложениями или словами делаются паузы. Правильная расстановка пауз определяет смысл. Например, «Oku baban gibi, eşek olma» (Читай как отец, не будь ослом). Здесь подразумевается смысл «Читай как отец, не будь ослом». Если сказать «Oku, baban gibi eşek olma» (Читай, не будь ослом как отец), смысл меняется.
  • Интонация: Эти элементы влияют на смысл и сообщение.

Qadimgi Hind e’tiqodlarida, 2300 yil avval sanskrit tilida yozilgan muqaddas kitoblar — Vedalarni qanday oʻqishni tushuntiruvchi asarlar fonetikaning ilk namunalaridir. Hozirda fonetika nutq tovushlarining xususiyatlari, turlari, soʻz oʻrnidagi tartibi, vazifalari va ular uchraydigan oʻzgarishlari nuqtai nazaridan jismoniy jihatlarini oʻrganuvchi, tasniflovchi va umuman olganda tadqiq etuvchi tilshunoslik boʻlimi sifatida belgilanadi. Ovoz esa quloq suprasi tomonidan tabiiy yoki sunʼiy ob’ekt tomonidan turli yoʻllar bilan hosil boʻlgan fizik energiya natijasida havoda yuzaga kelgan tebranishlarni yigʻish, ularni tashqi quloqdan ichki quloqqa, u yerdan esa murakkab jarayonlar orqali miyaga uzatish va miyada talqin qilish natijasida hosil boʻladigan fizik toʻlqinlardir.

Fonetikaning Asosiy Tushunchalari

Asosiy tushunchamiz — ovozning ta’rifidan boshlaylik. Ovoz deganda, har qanday ob’ekt tomonidan hosil boʻlgan fizik energiyaning tebranishlari quloq orqali miyaga uzatilishi va u yerda talqin qilinishi natijasida yuzaga keladigan fizik toʻlqin tushuniladi. Nutq uchun ishlatiladigan tovushlar nutq tovushlari deb ataladi. Bu tovushlarning hosil boʻlishi va qabul qilinishi uch bosqichda sodir boʻladi:

  • Artikulyator fonetika: Soʻzlovchilar tovushlarni qanday hosil qilishlariga javob beradi.
  • Akustik fonetika: Tovushlarning havoda qanday tarqalishi bilan shugʻullanadi.
  • Auditiv fonetika: Tinglovchilar tovushlarni qanday qabul qilishlariga javob beradi.

Nutq tovushlari nutq apparati deb ataladigan vosita yordamida hosil boʻladi. Nutq apparatining boshida oʻpkalar joylashgan. Diafragma va koʻkrak qafasi mushaklari orqali oʻpkadan chiqarilgan havo birinchi navbatda ovoz paychalariga yetib boradi. Havo oqimining ikkinchi toʻxtash joyi halqumdir. Qoʻpol tovush kichik til orqali ogʻiz yoki burun boʻshligʻiga yuboriladi. Ogʻiz boʻshligʻiga yuborilgan qoʻpol tovushlar ogʻiz tovushlarini hosil qiladi, burun boʻshligʻiga yuborilganlar esa burun tovushlaridir. /m/ va /n/ tovushlari burun tovushlari, qolganlari esa ogʻiz tovushlaridir. Ogʻiz boʻshligʻiga kirgan havo pastki jagʻ, yuqori jagʻ, til, tishlar va tanglay yordamida turli tovushlarga aylanadi. Bu organlar tovushlarni artikulyatsiya yoki talaffuz qilish joyi vazifasini oʻtaydi.

Harf va Alifbo

Harf — tovushning yozma koʻrinishidir. Tildagi tovushlarni ifodalovchi harflar majmui alifbo deb ataladi. Turk alifbosida 29 ta harf mavjud. Bundan tashqari, ikkita diakritik belgi ishlatiladi: tuzatish belgisi va apostrof.

  • Tuzatish belgisi (â, î, û): Ba’zan unlining choʻziqligini bildiradi (masalan, “âlim” soʻzida “a” ning choʻziq talaffuzini ta’minlaydi). Ba’zan esa undan oldingi undoshning tanglay tovushi boʻlishi kerakligini bildiradi (masalan, “kâse” soʻzida “a” dan oldingi “k” undoshi tanglay tovushi boʻlishi kerakligini, ya’ni “kyase” kabi talaffuz qilinishini bildiradi).
  • Apostrof (‘): Atoqli otlarga qoʻshilgan qoʻshimchalarni ajratish uchun ishlatiladi. Boshqa tomondan, u arabcha kelib chiqqan soʻzlarda “ayn” va “hamza” harflarini ifodalash uchun xizmat qiladi (masalan, “iş’ar“, “iz’an“).

Turk Tilidagi Unlilar va Undoshlarning Xususiyatlari

Tovushlarning unlilar va undoshlarga boʻlinishi uzoq oʻtmishga borib taqaladi.

Unlilar

Hosili paytida toʻsiqlarsiz chiqadigan tovushlar unlilar deb ataladi. Turk tilida 8 ta unli mavjud: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. Artikulyatsiyaga oid unlilarni tasniflashning asosiy mezonlari quyidagilardir:

  • Orqa qatorlik/Old qatorlik: Tilning ogʻiz boʻshligʻidagi holati bilan belgilanadi.
    • Orqa qator unlilar: a, ı, o, u (Til orqaga tortilgan)
    • Old qator unlilar: e, i, ö, ü (Til oldinga surilgan)
  • Labializatsiya/Nolabializatsiya (Lablanganlik/Lablanmaganlik): Lablarning shakli bilan belgilanadi.
    • Lablanmagan unlilar: a, e, ı, i (Lablar yassilangan)
    • Lablangan unlilar: o, ö, u, ü (Lablar yumaloqlangan)
  • Torlik/Kenglik (Tilning koʻtarilishi): Ogʻizning ochilish darajasi bilan belgilanadi.
    • Keng unlilar: a, e, o, ö (Ogʻiz koʻproq ochiq)
    • Tor unlilar: ı, i, u, ü (Ogʻiz koʻproq yopiq)
  • Choʻziqlik/Qisqalik: Unlilarning talaffuz davomiyligi bilan belgilanadi. Oddiy talaffuz davomiyligidan ikki barobar uzoqroq talaffuz qilinganda choʻziq unlilar hosil boʻladi. Turk tilidagi soʻzlarda asliy choʻziq unlilar mavjud emas. Turk tilidagi choʻziq unlilar arab, fors, fransuz, ingliz va boshqa tillardan oʻzlashtirilgan. Masalan, “merak” soʻzidagi ikkinchi unlining choʻziqligi uning oddiy shaklida koʻrinmaydi, ammo “merakı” soʻzida ochiq boʻgʻin tufayli aniq boʻladi.

Unli toʻrtburchagi (vowel quadrilateral/vowel trapezia) — unlilarni tasniflash asosida qurilgan, ularning ogʻiz boʻshligʻidagi joylashishini aniqlovchi fundamental diagrammadir. Bu diagramma tilning old, orqa va oʻrta qismlarini, shuningdek, til balandligini qamrab oluvchi toʻrtta asosiy sohaga boʻlingan.

  • Unli toʻrtburchagining vertikal holati unlilarning yopiqlik darajasini, gorizontal holati esa unlilarning ogʻiz boʻshligʻidagi harakati va balandligini koʻrsatadi.
  • Formant qiymatlarining oʻzgarishi nuqtai nazaridan, unlilarning yopiqlik darajasini koʻrsatuvchi vertikal qism F1 ni, unlilarning ogʻiz boʻshligʻidagi harakati va balandligini aniqlovchi gorizontal qism esa F2 ni beradi.
Jagʻ holati Lab shakli Til harakati
Keng /a/, /e/, /o/, /ö/ Yassi
Tor /ı/, /i/, /u/, /ü/ Yumaloq

Difton

Difton (Glayding Vowel) — bu bir boʻgʻin ichida ikki xil sifatli unlining bitta tovush sifatida talaffuz qilinishi. Har bir tilda oʻzgarmas ishlab chiqarish xususiyatlariga ega unlilar va fonologik xususiyatlari sezilarli darajada oʻzgaradigan unlilar mavjud. Bu unlilar diftonglar deb ataladi. Turk tilida diftongizatsiya quyidagi hollarda kuzatiladi:

  • Soʻz oʻrtasida <ğ> dan oldin va keyin turli sifatli unlilar boʻlganda (ağıt, söğüt, oğul).
  • Chet eldan oʻzlashtirilgan soʻzlarda (reis, sual).
  • Boʻgʻin oxirida yarim unli /y/ mavjud boʻlsa (bey, oy).
  • Ikki xil unli oʻrtasida /v/ undoshi yarim unliga aylanganda (tavuk, davul).

Boshqa jahon tillaridan misollar:

  • Ingliz tili: say, fine, sure, fire
  • Nemis tili: Ei, Maus, ihr, neu
  • Ivrit: plɛɪ̯tə, naɛ̯n, ɔəf̯n̩
  • Norveg tili: nei, hai, joik, sau
  • Ispan tili: ˈpo̯eta, ˈmae̯stɾo
  • Fransuz tili: roi, huit

Turk tilida <ğ> fenomeni:

  • Soʻz oʻrtasida ikki bir xil sifatli unli orasida <ğ> talaffuzda yoʻqolganda, qoʻshni unlilar choʻziladi. Masalan, uğur = /u:r/.
  • Soʻz oʻrtasida, unli va undosh orasida, <ğ> talaffuzda yoʻqolganda, oldingi unli choʻziladi. Masalan, düğme = /dü:me/.
  • <ğ> soʻz oxirida talaffuzda yoʻqolganda, keyingi unli choʻziq boʻladi. Masalan, çiğ = /çi:/.
  • <ğ> ning talaffuzda yoʻqolishi natijasida diftong hosil boʻladi. Masalan, ağıt = /a:ıt/, eğik = /e.ik/ yoki /e:jik/, yığıl = /jıoul/.

Undoshlar

Nutq traktida toʻsiq mavjud boʻlganda hosil boʻladigan tovushlar undoshlar deb ataladi. Standart turk alifbosida undoshlar soni 21 ta, shu bilan birga ogʻzaki tilda ularning soni koʻproq. Turk tilida undoshlar toʻrtta mezon boʻyicha tasniflanadi:

  • Hosil boʻlish joyiga koʻra (chiqish joyiga koʻra):
    • Lab-lab undoshlar: b, p, m
    • Lab-tish undoshlar: f, v
    • Tish undoshlar (oldingi til-tish): d, t
    • Alveolyar undoshlar (oldingi til-alveolyar): n, r, s, z
    • Tanglay undoshlar (oldingi til-tanglay): c, ç, j, ş, y
    • Dorsal-tanglay undoshlar: l
    • Velar undoshlar (orqa til): k, g
    • Boʻgʻiz undoshlar: h
  • Ovoz paychalarining ishtirokiga koʻra (jarangli/jarangsizligiga koʻra):
    • Jarangli undoshlar: Ovoz paychalarining oʻpkadan kelayotgan havo bilan tebranishi natijasida hosil boʻladi (b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z).
    • Jarangsiz undoshlar: Ovoz paychalarining tebranishsiz hosil boʻladi (ç, f, h, k, p, s, ş, t).
  • Uzluksizlik darajasiga koʻra (hosil boʻlish usuliga koʻra):
    • Portlovchi (toʻxtovchi) undoshlar: Havo oqimi uzilishli undoshlar (b, c, ç, d, g, k, p, t).
    • Sirgʻaluvchi (frikatitiv) undoshlar: Havo oqimi uzluksiz undoshlar (f, ğ, h, v, y, ş, r, m, n, l, j).
    • Burun undoshlari: m, n
    • Titroq undoshlar: r
    • Yon undoshlar: l
    • Affrikatlar (toraygan): c, ç, f, h, s, ş, v, y, z
  • Ogʻizda yoki burunda hosil boʻlishiga koʻra:
    • Ogʻiz undoshlari: Oʻpkadan kelayotgan havo ogʻiz boʻshligʻiga yoʻnaltirilganda hosil boʻladi. M, n va (nazal n) dan tashqari barcha undoshlar ogʻiz undoshlaridir.
    • Burun undoshlari: Oʻpkadan kelayotgan havo burun boʻshligʻiga yoʻnaltirilganda hosil boʻladi (m, n, ŋ).

Turk Tilidagi Tovushlarning Xususiyatlari va Tovush Oʻzgarishlari

Har bir til oʻziga xos tovush xususiyatlariga ega. Turk tilining xususiyatlari tovushlarning xarakteristikalari, soʻzning boshida, oʻrtasida va oxiridagi joylashuvi, shuningdek, ularning bir-biridan keyin kelish va birikish usullari bilan belgilanadi. Har bir tilda soʻzlarni hosil qiluvchi tovushlarning birikish qoidalari mavjud. Bu qoidalarni hisobga olgan holda, soʻzning ma’lum bir tilga tegishli ekanligini aniqlash mumkin.

Turk Tilida Mavjud Boʻlmagan Undoshlar va Istisnolar:

  • Turkiy kelib chiqqan soʻzlarda j tovushi mavjud emas. Istisno tovushga taqlid qiluvchi soʻzlardir. Bu tovush odatda forscha (“Jale, müjgân”) va fransuzcha (“kolej, jandarma”) kelib chiqqan soʻzlarda uchraydi.
  • Turk tilida odatda c, f, ğ, h, j, l, m, n, ŋ, p, r, ş, v, z undoshlari soʻz boshida uchramaydi. Istisnolardan biri “şimdi” soʻzidir, u “uş imdi” shaklidan rivojlangan. “ne”, “nere” soʻroq soʻzlari va “pat”, “şakır şakır” tovushga taqlidlar ham bu qoidadan istisno hisoblanadi. Shunga oʻxshash, “varmak” fe’li va “pek” soʻzidagi boshlangʻich undoshlar /b/ tovushining ikkilamchi rivojlanishlari boʻlib, asliy emas. Biroq, “şahıs”, “zafer”, “vasıta” soʻzlari arab tilidan; “peder”, “şah” — fors tilidan, “pide”, “liman”, “fıçı” — yunon tilidan oʻzlashtirilgan.
  • Turk soʻzlarida c, f, ğ, h, v undoshlari uchramaydi, balki faqat ikkilamchi tovushlar sifatida mavjud. Masalan, “yufka” soʻzi qadimgi turkiy “yupka” shaklidan rivojlangan; “acı” soʻzi “açıg” shaklidan, “evet” soʻzi esa “emet” shaklidan rivojlangan. Bu yerda istisno sifatida keltirilgan undoshlar ikkilamchidir.
  • Soʻz oxirida b, c, d, g, ğ undoshlari uchramaydi. “kitap”, “senet”, “abat” va “renk” soʻzlarida koʻrinib turganidek, arab va fors tillaridan oʻzlashtirilgan soʻzlar ham umuman turk tilining bu tizimiga boʻysungan. “ad” (ism), “öd” (oʻt), “yad” (begona), “od (olov) kabi ba’zi turkiy kelib chiqqan soʻzlar bu qoidadan istisno hisoblanadi.

Unlilar va Undoshlar Garmoniyasi

Turkiy kelib chiqqan soʻzlarda uch turdagi garmoniya mavjud: unlilar orasida, undoshlar orasida va unlilar bilan undoshlar orasida.

Unlilar orasidagi garmoniya:

  • Qator boʻyicha garmoniya (Katta unli uygʻunligi): Agar soʻz ildizidagi unli orqa qator unli boʻlsa, undan keyingi unlilar ham orqa qator unlilar boʻladi; agar old qator unli boʻlsa, keyingi unlilar ham old qator unlilar boʻladi. Masalan, “anlamlarında” soʻzida ildizdagi “a” unlisi orqa qator unli boʻlgani uchun, undan keyingi barcha unlilar ham orqa qator unlilar. “saatlerce” misolida koʻrinib turganidek, agar qator boʻyicha garmoniyaga boʻysunmaydigan chet el soʻzlariga turk qoʻshimchalari qoʻshilsa, qator boʻyicha garmoniya birinchi qoʻshimchaga koʻra amal qiladi. “çeyrek”, “hasta” kabi chet el soʻzlari ham turk tilining qator boʻyicha garmoniyasiga boʻysungan.
  • Lablanganlik boʻyicha garmoniya (Kichik unli uygʻunligi): Standart turk tilida lablanganlik boʻyicha garmoniyaga koʻra, lablanmagan unlilardan keyin lablanmagan unlilar, lablangan unlilardan keyin esa tor lablangan va keng lablanmagan unlilar kelishi mumkin. “kabuk”, “yağmur” va “tavuk” kabi turk soʻzlarida lablanganlik boʻyicha garmoniyaning buzilishi b, v va m tovushlarining lablab ta’siri bilan bogʻliq. “dürbün” misolida koʻrinib turganidek, dastlab “dürbîn” boʻlgan chet el soʻzlari vaqt oʻtishi bilan turk tilining lablanganlik boʻyicha garmoniyasiga ham boʻysunadi.

Undoshlar garmoniyasi (Assimilyatsiya):

Turk soʻzlarida undoshlar garmoniyasi mavjud. Agar jarangsiz undosh bilan tugaydigan soʻzga jarangli unli bilan boshlanadigan qoʻshimcha qoʻshilsa, qoʻshimchaning undoshi jarangsizlashadi. Masalan, “ayakta” soʻzida “k” tovushi qoʻshimchaning “d” tovushini jarangsizlashtirgan. “müphem” (mübhem) misolida koʻrinib turganidek, bu tovush hodisasi chet el soʻzlarning asoslarida ham kuzatilishi mumkin.

Boshqa Tovush Xususiyatlari

  • Turk soʻzlarida o, ö unlilari birinchi boʻgʻindan tashqari uchramaydi. “horoz”, “radyo” soʻzlari chet el soʻzlardir.
  • Bir nechta soʻzdan tashqari, turk soʻzlarida asliy choʻziq unlilar mavjud emas. Standart turk tilida “yad” (begona), “yarın” kabi bir nechta soʻzdan tashqari, asliy choʻziq unlilarga ega boʻlgan barcha soʻzlar chet eldan oʻzlashtirilgan.
  • Turk tilida, ba’zi istisnolardan tashqari, ikki unli yonma-yon turmaydi. Shuning uchun, unli bilan tugaydigan soʻzga unli bilan boshlanadigan qoʻshimcha qoʻshilganda, unlilarning toʻqnashishini oldini olish uchun ularning orasiga y tovushi qoʻshiladi. “şiir”, “vaat”, “fail” kabi ba’zi arabcha kelib chiqqan soʻzlarda, soʻz oʻrtasida ayn harfining yoʻqolishi tufayli ikki unli yonma-yon turadi. Ba’zi arabcha soʻzlarda, masalan, “fayda”, “tayfa” da, hamzaning tushib qolishi tufayli ikki unli orasiga “y” tovushi qoʻshilgan. Turk tilining unlilari oddiy, ikki yoki uch unlilar yoʻq.
  • Turk tilida ikki yoki hatto uch undosh yonma-yon turishi mumkin. “Berk”, “alt”, “art”, “ast” soʻzlarida koʻrinib turganidek, ma’lum undosh juftliklari boʻgʻin va soʻz oxirida boʻlishi mumkin. “Türkçe” soʻzida koʻrinib turganidek, uchta undosh ham yonma-yon turishi mumkin, ammo ular turli boʻgʻinlarda joylashgan boʻlishi kerak. Soʻz ildizida yoki boʻgʻin oxirida uchta undosh uchramaydi. Misollar “Hertz”, “karst” chet el soʻzlardir.
  • Soʻz boshida ikki undoshni oʻz ichiga olgan soʻzlar chet eldan oʻzlashtirilgan. Garchi bu yozuvda koʻrsatilmasa-da, chet el soʻzlarida bu ikki boshlangʻich undosh orasida “ı” yoki “i” unlilari paydo boʻladi. Bunga misol qilib “Prensip” dagi “i” va “gram” dagi “ı” tovushlarini keltirish mumkin.
  • Turk soʻzlarida koʻp boʻgʻinli soʻzlarning oxirida p tovushi uchramaydi. Fe’l holati qoʻshimchasi “atıp”, “bildirip” misollarida uchraydigan “p” bu qoidadan istisno hisoblanadi. “kulüp”, “ayıp” soʻzlari chet eldan oʻzlashtirilgan.
  • Soʻz yoki boʻgʻin oxirida faqat ma’lum undosh juftliklari, masalan, **l k, l ç, n ç, r p, s t, n k** boʻlishi mumkin. Turk tilida soʻz ildizida ikkita bir xil undosh uchramaydi. Misollar “Eşşek!, ökküz!” ogʻzaki nutqqa xosdir. Ba’zi chet el soʻzlarida, masalan, “minnet”, “seyyar” da ikkita undosh saqlanib qoladi.
  • Yordamchi tovushlar turk tilining strukturaviy xususiyatlari tufayli, soʻz oxirida boʻlmaydigan undosh juftliklaridan qochish va ikki unlining toʻqnashishini oldini olish uchun paydo boʻladi. “Arkadaşımız” misolida koʻrinib turganidek, soʻz undosh bilan tugaganligi sababli, undosh bilan boshlanadigan qoʻshimcha oldidan bogʻlovchi unli “-ı-” kiritiladi. “Haklıyım” misolida, soʻz unli bilan tugaganligi sababli, qoʻshimcha unli bilan boshlanadi, shuning uchun ularning orasiga bogʻlovchi undosh “y” paydo boʻladi.

Turk Tilidagi Boʻgʻin Tuzilishi

Turk tilida olti turdagi boʻgʻin mavjud va bir boʻgʻinda maksimal toʻrtta tovush boʻlishi mumkin. Turk kelib chiqqan barcha soʻzlar ushbu olti boʻgʻin turidan biriga mos keladi. Unli+undosh va undosh+unli+undosh tuzilmalari turk tilida eng keng tarqalgan boʻgʻin turlaridir. Boʻgʻin tartibining umumiy qoidasi shundan iboratki: har bir unli oʻzidan oldingi undoshni va keyingi yakka yoki muntazam ikkita undoshni oʻz ichiga oladi. Boshqa boʻgʻin turlari soʻz ildizi va asosida boʻgʻin tuzilishini oʻzgartirmasdan bir-biriga mos kelmaydi. Boʻgʻin tipidagi VCC va CVCC, bunda boʻgʻinning oxirida ikkita undosh boʻladi, ularning shakllanishi turk tilida boʻgʻin va soʻzning oxirida boʻlishi mumkin boʻlgan undosh juftliklari bilan cheklangan. Boshqa tillardan oʻzlashtirilgan soʻzlar ushbu boʻgʻin turlariga tegishli boʻlishi mumkin.

Turk tiliga chet tillardan oʻzlashtirilgan va turk tilining boʻgʻin va tovush tizimiga mos kelmaydigan soʻzlarning bir qismi keng tarqalib, talaffuz va yozuvda turklashtirilgan. Masalan, “ilm” soʻzi talaffuzda ham, yozuvda ham turklashib “ilim” ga aylanadi. “film” soʻzi esa faqat talaffuzda turklashib, “filim” ga aylanadi. Turk tilida boʻgʻinlar va soʻzlar -lm bilan tugashi mumkin boʻlmagani uchun, ular unli qoʻshish orqali oʻz boʻgʻin tuzilishini oʻzgartiradi.

Tovush Hodisalari va Suprasegmental Birliklar

Til doimiy ravishda oʻzgarib turadigan tirik organizmdir. Oʻzgarmaydigan tillar – oʻlik tillardir. Koʻplab lingvistik sharoitlar tillarning oʻzgarish jarayonini shakllantiradi. Umuman olganda, soʻzlar va qoʻshimchalarda sodir boʻladigan tovush oʻzgarishlari tovush hodisalari deb ataladi.

Tovush Hodisalarining Sabablari:

Koʻp turli omillar tildagi tovushlarning oʻzgarishiga ta’sir qiladi:

  • Tovushlarning xususiyatlari va funksiyalari: Ba’zi oʻzgarishlarning sabablari tarixiy. Masalan, “et-” fe’li unli bilan boshlanadigan qoʻshimcha qoʻshilganda, “t” undoshi ikki unli oʻrtasida qolganida, “e-d-er”, “e-d-iyor”, “e-d-ecek” soʻzlarida koʻrinib turganidek, jarangli “d” undoshiga aylanadi.
  • Eng kam harakat qonuni: Barcha tillarning umumiy xususiyati boʻlgan eng kam harakat qonuni ham tovush hodisalarining sabablaridan biridir. Soʻzlar minimal energiya sarfi bilan talaffuz qilinishga moyil boʻlgani uchun vaqt oʻtishi bilan ular eskiradi.
  • Palatalizatsiya (yumshatish): Assimilyatsiya yoki ç, c, ş, y, j undoshlarining ta’siri ostida soʻzlardagi ba’zi unlilar “yanı > yeni” misolida koʻrinib turganidek, yumshagan.
  • Velyarizatsiya (qattiqlashtirish): Shunga oʻxshash, velyarizatsiya “teŋri > Tanrı”, “idi-siz > ıssız” kabi misollarda sodir boʻlgan.
  • Unlilarning torayishi: Ba’zi soʻzlarda unlilarning torayishi “y” undoshining toraytiruvchi ta’siri ostida sodir boʻladi. “Başla-yor > başlıyor” misolida koʻrinib turganidek, “y” undoshi oldingi unlini toraytirgan.
  • Lablash ta’siri: Lab-lab undoshlari, masalan, b, m, f, v va p, lablash ta’sirini koʻrsatadi. “Divar > duvar” rivojlanishida koʻrinib turganidek, u qoʻshni unlini lablagan.
  • Urgʻusiz oʻrta boʻgʻinning tushib qolishi: Turk tilidagi yana bir oʻzgarish – urgʻusiz oʻrta boʻgʻinning tushib qolishi. Turk tilida urgʻu odatda soʻz oxiriga tushadi. Shuning uchun, “alın”, “alnı” misollarida koʻrinib turganidek, urgʻusiz oʻrta tor boʻgʻin tushib qolishi mumkin.
  • Unlilarning oʻzgarishi: Turk tilidagi eng kuchsiz va urgʻusiz “ı” unlisi ba’zi soʻzlarda “i” unlisiga aylangan. Qadimgi turk tilida “bıt”, “kanı”, “ınan-” soʻzlari “bit”, “hani”, “inan” soʻzlariga aylangan.
  • Kompensatorlik choʻzilishi: Ba’zi undoshlar tushib qoladi, shu bilan birga ular soʻzda energiya yoʻqotishini qoplash uchun qoʻshni unlini choʻzishi mumkin: N’aber?
  • Boshqa tillarning ta’siri: Tovush hodisalari boshqa tillarning ta’siri ostida ham sodir boʻlishi mumkin. Turk tilida urgʻu soʻz oxiriga tushishiga qaramay, “bonus” soʻzida urgʻu birinchi boʻgʻinga tushadi. Bu chet el soʻzi tilga kirib, oʻzining chet el urgʻu tizimini ham olib kelgan.
  • Unlilarning tushib qolishi: Uch xil usulda sodir boʻlishi mumkin: soʻz boshida (ısıcak > sıcak), soʻz oʻrtasida (yalınız > yalnız) va soʻz oxirida (güveyi > güvey).
  • Unlilarning torayishi: Toraytiruvchi undoshlar ta’siri ostida yoki assimilyatsiya natijasida sodir boʻladi. Tarixiy shakllangan torayishlarning misollari: “gövercin > güvercin”, “yörü- > yürü-“.
  • Unlilarning paydo boʻlishi: Ayniqsa, oʻzlashtirilgan soʻzlarda, bir boʻgʻindagi qoʻshni undoshlarni ajratish uchun “resm > resim” misolida koʻrinib turganidek, yordamchi “i” unlisi paydo boʻladi.
  • Unlilarning kengayishi: Kamdan-kam uchraydigan tovush hodisasi – tor unlining keng unliga aylanishi. Masalan, tarixiy davrda “ıgaç” shaklida boʻlgan soʻz hozirgi kunda “ağaç” shakliga aylangan.
  • Unlilarning lablanishi: Lablanganlik boʻyicha garmoniyaga (bolmış > olmuş) muvofiq, ba’zan esa lab-lab undoshlarining ta’siri ostida (hamir > hamur) unlilarning lablanishi hodisasi sodir boʻladi.
  • Unlilarning lablanmasligi: Ba’zi soʻzlarning unlilari, masalan, “Bit-“, “için”, “kapı” va “tepe” tarixiy jarayonda lablanmagan.
  • Unlilarning qoʻshilishi (birlashishi): “ne ara > nere”, “ne asıl > nasıl” rivojlanishida ikki soʻzning birlashishi natijasida unlilardan biri tushib qoladi.
  • Unlilarning assimilyatsiyasi: Bir boʻgʻindagi unlining boshqa boʻgʻinlardagi unlilarni oʻziga oʻxshatishi hodisasi unlilar assimilyatsiyasi deb ataladi. “Zeytûn > zeytin” rivojlanishida birinchi boʻgʻinning yassi “e” unlisi ikkinchi boʻgʻinning lablangan “û” unlisini oʻziga oʻxshatgan.
  • Unlilarning qisqarishi: Turk tilida, qoida tariqasida, choʻziq unlilar mavjud emas. Shuning uchun chet el soʻzlaridagi choʻziq unlilar qisqaradi. Choʻziq unlilar “Hayat”, “hesap” soʻzlarida, soʻzga unli bilan boshlanadigan qoʻshimcha qoʻshilganda namoyon boʻladi.

Undoshlar bilan bogʻliq tovush hodisalari:

  • Undoshlarning tushib qolishi: Gʻarbiy turk tilida boʻgʻin va qoʻshimcha boshidagi “g” ning tushib qolishi, shuningdek, tarixiy jarayonda “r” va “l” undoshlarining tushib qolishi kabi hodisalar undoshlarning tushib qolishini tashkil etadi. “Ölig > ölü” misolida oxirgi “-g” undoshi gʻarbiy turk tilining xarakteriga mos kelib tushib qolgan.
  • Undoshlarning paydo boʻlishi: Soʻzda dastlab boʻlmagan undoshning turli sabablarga koʻra paydo boʻlishi undoshning paydo boʻlishi deb ataladi. “Mâ’i > mavi” misolida turk tilida boʻlmagan hamza harfi oʻrniga “v” undoshi paydo boʻlgan. Bunga misol qilib “scala > iskele”, “ücra ~ hücra” ni keltirish mumkin.
  • Metateza (oʻrin almashtirish): Soʻz ichida ikki undoshning oʻrin almashishi hodisasi metateza deb ataladi. “Ekşi”, “bulgur” va “yalnız” soʻzlari nutqda yoki dialektlarda “eşki”, “burgul” va “yanlız” ga aylanishi mumkin. Shuningdek, “perhiz ~ pehriz” ham bunga misol boʻladi.
  • Undoshlarning jaranglilashishi (yumshatish): Turli sabablarga koʻra jarangsiz undoshlarning jaranglilashishi hodisasi jaranglilashish deb ataladi. “Kör-” va “tiş” soʻzlari gʻarbiy turk tilining xarakteriga mos kelib “gör-” va “diş” ga aylangan.
  • Undoshlarning jarangsizlashishi (qattiqlashtirish): Shunga oʻxshash, jarangli undoshlarning jarangsizlashishi hodisasi ham jarangsizlashish deb ataladi. Ba’zi soʻzlardagi jarangli “b-” undoshi, masalan, “Barmak”, “busug”, “bastırma” gʻarbiy turk tilida jarangsizlanib “p-” ga aylangan.
  • Undoshlarning assimilyatsiyasi (uygʻunligi): Bir soʻzdagi undoshning boshqa undoshlarni oʻziga oʻxshatishi hodisasi undoshlarning assimilyatsiyasi deb ataladi. “Yarış – yarışta” misolida “ş” undoshi qoʻshimchaning undoshini oʻziga oʻxshatib jarangsizlashtirgan. Shuningdek, “onlar ~ onnar”, “somye > somya”, “eşya ~ eşşa”, “tuzsuz ~ tussuz” misollarini ham keltirish mumkin.
  • Undoshlar dissonansiyasi: Bir qismning qoʻshni qism xususiyatlaridan qochib, farqlanishi hodisasi undoshlar dissonansiyasi deb ataladi. Masalan, “attar > aktar”.
  • Undoshlarning ikkilanishi: Soʻz ildizidagi undoshning takrorlanishi, “ana > anne” rivojlanishida koʻrinib turganidek, undoshlarning ikkilanishi deb ataladi.
  • Yakka undosh: Chet el soʻzlaridagi ikkita bir xil undoshdan birining tushib qolishi, “edebiyyat > edebiyat” rivojlanishida koʻrinib turganidek, yakka undosh deb ataladi.
  • Kontinualizatsiya (davomiylik): Ba’zi soʻzlarda, masalan, “Öpke”, “takı” da, toʻxtovchi undoshlar sonor yoki sirgʻaluvchi uzluksiz undoshlarga aylanadi. Ular “Öfke”, “daha” shakllarini oladi.
  • Dissonans: “fincan ~ filcan” misolida koʻrinadi.
  • Boʻgʻinning tushib qolishi: “pekiyi ~ peki” misolida koʻrinadi.
  • Qoʻshilish: “güllü aş > güllaç” misolida koʻrinadi.
  • Unlilarning toʻqnashishi: “kaldı idi > kaldıydı” misolida koʻrinadi.
  • Tovush koʻchishi: “perhiz ~ pehriz” misolida koʻrinadi.

Tovushning Suprasegmental Birliklari va Ularning Funksiyalari

Til, tovush nuqtai nazaridan, unlilar, undoshlar va boʻgʻinlardan iborat. Biroq, urgʻu, pauza, intonatsiya kabi elementlarni ham unutmaslik kerak, ular bu segmentlarga qoʻyilgan bir turdagi “musiqa” deb hisoblanishi mumkin. Soʻzlardagi ba’zi boʻgʻinlarni, shuningdek, soʻz birikmalaridagi ba’zi soʻzlarni biz koʻproq kuch bilan talaffuz qilamiz, ularni urgʻu bilan ajratamiz.

  • Urgʻu: Urgʻu joyi ma’noga qarab oʻzgarishi mumkin. Masalan, buyruq fe’lida aytilgan “bölme!” soʻzida urgʻu birinchi boʻgʻinga tushadi. Biroq, matematik amalni bildiruvchi “bölme” soʻzida urgʻu oxirgi boʻgʻinga tushadi.
  • Pauza: Shunga oʻxshash, gaplar yoki soʻzlar orasida pauzalar qilinadi. Pauzalarning toʻgʻri joylashtirilishi ma’noni aniqlaydi. Masalan, “Oku baban gibi, eşek olma” (Oʻqi otang kabi, eshak boʻlma). Bu yerda “Otang kabi oʻqi, eshak boʻlma” ma’nosi nazarda tutilgan. Agar “Oku, baban gibi eşek olma” (Oʻqi, otang kabi eshak boʻlma) desa, ma’no oʻzgaradi.
  • Intonatsiya: Bu elementlar ma’noga va xabarga ta’sir qiladi.