Абдал
Абдал (также пишется Эбдал) — это термин из суфизма. Им называют людей, которые отреклись от мирских дел и достигли высоких духовных уровней. Они довольствуются материальными и мирскими благами. Абдалов также называют “Риджаль-уль-гайб” (скрытые святые или люди невидимого мира).
В XIII–XV веках, когда доминировала суфийская философия и тарикаты (суфийские братства), тех, кто обладал более высоким духовным уровнем, чем скрытые святые, называли Кутуб (ось мира, полюс). Считалось, что кутубов может быть трое, пятеро, семеро или сорок. По-видимому, отсюда и пошли выражения “тройки”, “пятёрки”, “семёрки”, “сороковки”.
В XIII веке и позднее странствующих дервишей, пришедших из Хорасана в Анатолию, называли Анатолийскими Абдалами или Румийскими Абдалами. Во времена Анатолийских Сельджуков они считали Ахмеда Ясави своим духовным наставником. Впоследствии они основали различные тарикаты. Абдалы назывались по принадлежности к своим тарикатам: Абдалы Хайдерие, Абдалы Календерие, Абдалы Бекташие и так далее. Их основными принципами были отречение от мира, бедная жизнь и довольство малым.
Поскольку они были странниками, играли на бубне (теф) и барабане (кудум), в народе они стали известны как Дервиши. Однако были и те, кто злоупотреблял этим образом жизни. Желая жить за счёт народа, они стали носить халаты, ходить босиком и с непокрытой головой. Эти особенности привели к появлению некоторых выражений, дошедших до наших дней, например: “Когда абдал сыт, его глаза смотрят в дорогу” (означает неблагодарность или переменчивость). Согласно словарю Kubbealtı, турецкое слово “aptal” (глупый) также происходит от слова “abdal”.
Abdal «abdol»
Abdal (shuningdek, Ebdal deb ham yoziladi. Oʻzbek tilida abdol formasida ishlatiladi.) – bu tasavvuf atamasi boʻlib, dunyoviy ishlardan voz kechgan va yuksak maʼnaviy darajalarga erishgan insonlarga nisbatan qoʻllaniladi. Ular moddiy va dunyoviy neʼmatlardan qanoat hosil qiladilar. Abdollar “Rijol-ul-gʻayb” (yashirin avliyolar yoki gʻoyib olam kishilari) deb ham ataladi.
XIII–XV asrlarda, tasavvuf falsafasi va tariqatlar (tasavvuf birodarliklari) hukmron boʻlgan davrda, yashirin avliyolardan koʻra yuqori maʼnaviy darajaga ega boʻlganlar Kutub (olam oʻqi, qutb) deb atalgan. Kutublar soni uch, besh, yetti yoki qirqta boʻlishi mumkin deb hisoblangan. Aftidan, “uchliklar”, “beshliklar”, “yettiliklar”, “qirqliklar” degan iboralar shundan kelib chiqqan.
XIII asrda va undan keyin Xurosondan Anadoluga kelgan sayyor darvishlar Anadoli Abdollari yoki Rumiy Abdollari deb atalgan. Anadoli Saljuqiylari davrida ular Ahmad Yassaviyni oʻzlarining maʼnaviy ustozi deb bilishgan. Keyinchalik ular turli tariqatlarga asos solishgan. Abdollar oʻz tariqatlariga mansubligiga koʻra nomlangan: Haydariya Abdollari, Qalandariya Abdollari, Bektoshiya Abdollari va hokazo. Ularning asosiy tamoyillari dunyodan voz kechish, kambagʻal hayot kechirish va oz narsa bilan qanoat qilish boʻlgan.
Ular sayyor boʻlganlari, doira (tef) va nogʻora (kudum) chalganliklari sababli xalq orasida Darvishlar nomi bilan mashhur boʻlishgan. Biroq, bu turmush tarzidan suiisteʼmol qilganlar ham boʻlgan. Xalq hisobiga yashashni istaganlar xalat kiyib, yalangoyoq va boshi ochiq yurishni odat qilishgan. Bu xususiyatlar bugungi kungacha yetib kelgan baʼzi iboralarning paydo boʻlishiga olib kelgan, masalan: “Abdol toʻysa, koʻzi yoʻlga qaraydi” (noshukrlik yoki oʻzgaruvchanlikni anglatadi). Kubbealtı lugʻatiga koʻra, turkcha “aptal” (ahmoq) soʻzi ham “abdal” soʻzidan kelib chiqqan.